Jerzy był trzecim Kossakiem. Musiał odnieść sukces. Jego ojciec i dziadek byli znanymi malarzami. Ojciec powtarzał mu, odkąd zaczął rozumieć, co się do niego mówi – masz być taki, jak ja. I przyglądał mu się najpierw z zachwytem, kiedy był małym chłopczykiem, a potem coraz bardziej krytycznie, wreszcie z coraz większym zniecierpliwieniem. Jerzy mu nie dorównywał.

Zaczęło się od problemów w szkole, ale to jeszcze Wojciech Kossak mógł przełknąć. Sam nie był orłem. Jerzy jednak nie tylko źle, a nawet fatalnie się uczył, ale i źle zachowywał. Ojciec więc zaczął przebąkiwać o tym, że trzeba go oddać do zmartwychwstańców. Matka, która nie tylko bardzo kochała, ale i bardzo rozpieszczała Jerzego Macieja, walczyła o to, żeby syn nie opuścił bezpiecznej Kossakówki. Do domu w Krakowie więc zaproszono jego kuzyna – Witolda, syna Tadeusza, bliźniaczego brata Wojciecha Kossaka. Witold i Jerzy uczyli się razem, jakoś zdawali egzaminy. Matka pomagała, ojciec, który malował za granicą, wysyłał dla obu chłopców nowe ubranka i dobre rady zachęcając, żeby się na przykład porządnie myli. I wszystko może byłoby się potoczyło pomyślnie, gdyby nie tragedia. Podczas wakacji Witold utonął. I była to, w pewnym sensie, wina Jerzego, bo, mimo zakazu, kąpał się w zdradliwej i pełnej wirów rzece. Kuzyn uratował go przed śmiercią.

Kiedy zastanawiam się nad tym, dlaczego Jerzy nie spełnił oczekiwań ojca, myślę o pamiętnym roku, który był naznaczony podwójną śmiercią. I sądzę, że właśnie 1899 rok był przełomowy. Bo odebrał mu też dziadka, który miał dla niego czas, który go uczył malować, mówił, że jest zdolny. I mały Jurek godzinami siedział obok niego w pracowni, przyglądał mu się i próbował naśladować.

Dziadka nie było, były problemy. Coraz większe. W żadnej szanującej się krakowskiej bursie nie chcieli Kossaka. Miał już za sobą jakąś poważną awanturę, która spowodowała upokarzającą peregrynację ojca, znanego i cenionego malarza, który dowiadywał się, że jeśli przyjmą jego syna, przyjmą bardzo niechętnie i tylko na próbę. Przyjęty sprawiał kolejne problemy. Opiekun pisał do rodziców, że mają stanowczo domagać się, żeby Jurek pracował i nie lekceważył sobie szkoły. Był z niego niezadowolony. Niezadowolenie było obopólne, a Jerzy wyrażał je w listach. Donosił na przykład, że jego nauczyciel i opiekun nie chce mu dawać pensji, „niech mu mama napisze, żeby mi dawał, bo mi koniecznie potrzeba” – polecił. A potem znowu wysłał prośbę o przesłanie paru reńskich, bo jest goły jak święty turecki do kwadratu, a wyścigi się zbliżają i chciałby pójść. Komunikuje też, że dostał od tatki bardzo uprzejmą epistołę i zastanawiał się, czy słowo „opuściwszy” pisze się przez „ó” czy „u”. Młodzieniec pisał brzydko, niegramatycznie i wyraźnie lekceważył zasady ortografii, co irytowało ojca. Wojciech Kossak choć za szkołą nie przepadał, to jednak był oczytany, inteligentny, pisał obrazowo, chętnie i często. Był autorem wspomnień i listów, które dobrze się czyta. O listach Jerzego tego samego powiedzieć nie można. Są raczej komunikatami o tym, że był pytany z łaciny i dostał „dobrze”, że wyspowiadał się u Reformatorów, że ma dwa zęby do zaplombowania i że bierze lekcje tańca. Że był bal u pana Hołubowicza i „najedli się dużo pączków”. Przekazał też domownikom ważną informację: „mojemu profesorowi Boguckiemu zabiła służąca żonę, bardzo się zmartwił i nie mógł być w szkole ku wielkiej mojej uciesze”.

W archiwum krakowskim odnalazłam świadectwa Jerzego Kossaka i jego z mozołem kaligrafowane „curriculum vitae”. Pilność ucznia oceniano jako dość dobrą, niejednostajną, małą. Obyczaje: dość dobre, ale potem „naganne z powodu prostackiego zachowania się”. „Forma zewnętrzna wypracowań pisemnych” – naganna. Oceny dostateczne, albo niedostateczne – z łaciny, greki, języka niemieckiego, z „historii kraju rodzinnego”, a nawet gimnastyki. Część egzaminów zdawał jako „prywatysta”, a część jako uczeń krakowskich gimnazjów.

Zadaję sobie na koniec pytanie – dlaczego uczeń Jerzy Kossak a potem Jerzy Kossak malarz - syn słynnego ojca, wnuk sławnego dziadka - nie spełnił oczekiwań? Były nie do spełnienia? I w którym momencie zaczęła się jego tragedia? Tragedia trzeciego Kossaka, który nigdy nie dorównał ani Juliuszowi, ani Wojciechowi i którego Zofia Kossak – Szczucka-Szatkowska, jego kuzynka, nazwała smutnym typem.

Joanna Jurgała-Jureczka