Podróże małe i duże Skałki: Śladami folkloru, cz. 5 | 04.02.2025
„Swoich studentów najchętniej woził bowiem
na badania terenowe do Istebnej, Jaworzynki, Brennej czy Wisły. Znał tam
wszystkie przysiółki, z wieloma rodzinami góralskimi był zaprzyjaźniony.
Zwłaszcza w Istebnej czuł się jak u siebie. (...). Najchętniej objaśniał świat
kultury Śląska Cieszyńskiego, mówił o historii tej ziemi i stosunkach
religijnych, przynosił na zajęcia góralskie »kancynołki« i »dąbrówki« – tak
Maria Lipok-Bierwiaczonek wspominać będzie swojego mistrza, Mieczysława
Gładysza. Wielkiego pasjonata folkloru Śląska Cieszyńskiego i jednego z
„nietutejszych”, którzy położyli nieocenione zasługi dla jego badania.
Ten tekst przeczytasz za 3 min. 45 s
Fot. Muzeum Śląskie w Katowicach
Urodził
się 9 lipca 1903 r. w Gołonogu (obecnie części Rudy Śląskiej). Ukończył szkołę
powszechną, następnie gimnazjum w Częstochowie, po czym rozpoczął – już jako
weteran dwóch wojen, polsko-bolszewickiej oraz powstania śląskiego – pracę
nauczycielską. Kierownikiem jednej ze szkół, w których pracował, był Marian
Kantor-Mirski (ojciec Tadeusza Kantora, malarza i reżysera), który jako
pierwszy miał zainteresować go, wówczas pasjonata literatury polskiej, kulturą
ludową Beskidu Śląskiego.
***
Nim
wyruszył w góry jako kolektor Muzeum Śląskiego i ostatecznie zajął badaniem śląskiej
góralszczyzny – która zafascynowała go znacznie bardziej niż „okrzyczane
Podhale” – podjął studia na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie.
Uczestniczył m.in. w wykładach Kazimierza Moszyńskiego, pioniera nowoczesnych
badań etnologicznych czy Jana Stanisława Bystronia – etnografa i socjologa,
notabene wnuka Andrzeja Cinciały. Systematyczne wyjazdy badawcze w Beskid
Śląski, później także Opolski, trwające do wybuchu II wojny światowej, zaczął w
1929 r., a więc kilka lat przed Longinem Malickim. Owocem jego wędrówek
etnograficznych po wioskach położonych na obu brzegach Olzy stały się m.in. obszerne
monografie poświęcone zdobnictwu górali śląskich.
***
Po
wojnie oddał się pracy muzealniczej, pełniąc funkcje dyrektora muzeum w
Gliwicach (od 1945 r.), następnie, od 1952 r., Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu.
W tzw. międzyczasie przeszedł cały cykl rozwoju naukowego, od magisterium do
profesury, koordynował prace badawcze nad śląskim i karpackim folklorem, zaś po
śmierci Moszyńskiego objął, w 1960 r., Katedrę Etnografii Słowian UJ. Odtąd, do
przejścia na emeryturę w 1973 r., pozostał związany z Krakowem i strukturami
Uniwersytetu Jagiellońskiego, nie zapominając jednak o Śląsku – wspierał
dotyczące go inicjatywy badawcze, angażował się w restytucję Muzeum Śląskiego,
a także, jeszcze przed urzeczywistnieniem się idei powstania Uniwersytetu
Śląskiego, wystąpił z wnioskiem o założenie w Katowicach filii UJ. Zmarł i
pochowany został w Krakowie, w 1984 r.
***
Nie
wszystkie zabytki kultury materialnej, zgromadzone podczas wypraw w Beskid
Śląski, znalazły się pierwotnie w muzealnym depozycie. Część zasiliła jego
prywatne zbiory, przekazane Muzeum Śląskiemu dopiero po śmierci Gładysza, przez
jego żonę, Marię Gładyszową, wieloletnią towarzyszkę prac badawczych.
Znajdowały się wśród nich elementy strojów ludowych, wyroby drewniane, zarówno
użytkowe, jak i prawdziwe relikty sztuki snycerskiej, cieszyńskie i
jabłonkowskie wyroby jubilerskie, hafty, koronki, chusty, narzędzia i naczynia
ceramiczne. W 1993 r. włączone zostały do kolekcji Działu Etnografii,
dokładając kolejną cieszyńską cegiełkę do budowy tej placówki.
***
Notabene,
wszystkich, którzy dotychczas nie mieli sposobności odwiedzić Muzeum Śląskiego
(na zdjęciu), zachęcam do wizyty w jego progach. W 2015 r. siedziba instytucji przeniesiona
została do Katowickiej Strefy Kultury, na teren dawnej Kopalni Węgla Kamiennego
„Katowice”, gdzie znalazła swoje miejsce tuż obok siedziby Narodowej Orkiestry
Symfonicznej Polskiego Radia oraz Międzynarodowego Centrum Kongresowego.
Kompleks nie tylko stanowi dziś dobry przykład wykorzystania terenów
poindustrialnych, ale za sprawą organizowanych tam wydarzeń rzeczywiście urasta
do rangi kulturalnego serca Górnego Śląska.
Jakub Skałka