Współcześnie karwiński Raj nie przywodzi może na myśl scenerii z Księgi Rodzaju, jednak spacerując po nim, nietrudno zrozumieć, czym zaczarowywał dawniej cieszyńską szlachtę. Położony w zielonej, delikatnie pofałdowanej dolinie Olzy, Raj, jedna z najstarszych miejscowości w tej części regionu, był nie tylko ulubioną siedzibą kilku szlacheckich rodów, ale także wsią-matką dla okolicznych miejscowości. Na rajskich gruntach powstało m.in. miasto Frysztat, w którym gościliśmy ostatnio.


Do końca średniowiecza Raj krył się w cieniu Frysztatu, odgrywającego kluczową rolę wśród piastowskich rezydencji w Księstwie Cieszyńskim. Było tak do lat 60. XVI w., gdy Fryderyk Kazimierz, syn Wacława III Adama, podjął decyzję o budowie na terenie wsi swojej rezydencji. W 1570 r. opuścił zamek frysztacki na rzecz świeżo ukończonego, nowoczesnego i modnego renesansowego dworu. Nowym domem piastowski książę nie cieszył się jednak długo – rok później zmarł, zostawiając po sobie niespłacone długi, które zmusiły jego ojca do sprzedaży szeregu dóbr, w tym Raju i państwa frysztackiego. Nabywcą był Wacław Cygan ze Słupska. Szlachcic z początku obrał za rodową siedzibę Frysztat, jednak po kolejnym pożarze, w 1617 r., nie mógł on dalej spełniać swojej funkcji, więc Cyganowie przeprowadzili się – bo jakżeby inaczej – prosto do Raju.

Od połowy XVII w. właściciele wsi zmieniali się wielokrotnie. Byli wśród nich Sunneghowie z Bielska, następnie cieszyński starosta ziemski Adam Wacław hrabia Paczyński, a w końcu jego krewni i spadkobiercy, Wilczkowie z Dobrej Ziemicy. Z ich rąk przeszła w posiadanie Taafów z Carlingford, którzy przebudowali tutejszą posiadłość w barokowym stylu i sprzedali w 1792 r., podobnie jak Frysztat, Janowi Józefowi Antoniemu hrabiemu Larischowi von Mönnich.
Nie był to jednak jeszcze czas, by Raj dołączył na dłużej do klucza Larischowskich dóbr. Niedługo później odkupił go bowiem Jerzy baron Beess von Chrostin. W rodzinie Beessów rajska posiadłość pozostawała przez większą część XIX w. – to oni byli świadkami pożaru w 1863 r., to im zawdzięczała też odbudowę i przestronny ogród w stylu angielskim, który stał się wizytówką uzdrowiska założonego przez nich nieopodal, w Darkowie. W ręce Larischów powróciła dopiero w 1899 r., trafiając na dobrego gospodarza, Henryka Larischa von Mönnich, a następnie jego syna Jana. Na przełomie wieków właściciele dokonali ostatnich wielkich inwestycji w jego historii, realizując kompleksowy remont obiektu oraz otaczających go zabudowań.


Po wojnie upaństwowiony, otrzymał zarządców „z urzędu” i zaczął pełnić rozmaite funkcje publiczne. Służył za internat górniczy, mieścił szkoły, a w końcu oddziały szpitalne. Epizod ten pozostawił po sobie trwały ślad w powiedzeniu „Poszła Ewa do Raju”. Mieszkańcom północnej części Zaolzia, przynajmniej tym starszej daty, nie trzeba dziś tłumaczyć, że nie chodzi o ten biblijny, lecz karwiński – w 1955 r., przed ukończeniem budowy nowego pawilonu, na kilka lat w pałacu zagościł bowiem szpital położniczy.
Od zakończenia wojny przeprowadzano wprawdzie doraźne remonty, nie miały one jednak wiele wspólnego profesjonalnymi pracami konserwatorskimi. Mury mokły, pękały, a w końcu sypały się, stopniowo odbierając sens nie tylko dalszej eksploatacji obiektu na potrzeby ochrony zdrowia, ale w ogóle jego renowacji. Historia rajskiego dworu zakończyła się latem 1980 r., gry wielowiekowy zabytek (to, co z niego zostało) został rozebrany.
Jakub Skałka