Pre-teksty i kon-teksty Łęckiego - Głos

Pre-teksty i Kon-teksty Łęckiego: USA, wybory, klasyka | 30.10.2024

Wiele jest lekcji, jakie daje nam historia. Jedna, według Jacka Kaczmarskiego, zaczyna się tak... „Nad Europą twardy krok legionów grzmi/ Nieunikniony wróży koniec republiki...”. Dobra, poczytajmy Kaczmarskiego z innego utworu: „Widzę kształt rzeczy w ich sensie istotnym...” – to z „Autoportretu Witkacego” (w rzeczywistości to oczywiście nie autoportret, a portret – autorstwa Jacka Kaczmarskiego). No właśnie – jaki jest „istotny kształt” – na przykład - demokracji? A jaki – republiki?

Ten tekst przeczytasz za 6 min. 15 s

Już za chwilę wybory prezydenckie w USA – kandydat Republikanów stanie naprzeciw kandydatki Demokratów. Republikanie – cóż to oznacza? Z czym się kojarzy? Na pewno może republika oznaczać „w sensie istotnym” bardzo różne formy społeczne. Był wszak republikański Rzym, ale były też republiki radzieckie. A demokracja? Dzisiaj wszystko, co dobre, kojarzy się z demokracją, liberalną demokracją, uściślijmy. Tymczasem Arystoteles (kogóż to dzisiaj obchodzi?) uznawał demokrację za system zwyrodniały, podnoszący równość wszelaką na piedestał, niszczący państwo i społeczeństwo. No ale czegóż się wreszcie spodziewać po nauczycielu Aleksandra Macedońskiego zwanego Wielkim.

Nie jestem przekonany o tym, czy czytelnik/czytelniczka Wikipedii ma jasny obraz różnic, jakie dzielą republikę i demokrację. Zobaczmy: republika to forma państwa (rządu), w której głowa państwa (jednoosobowa albo kolegialna) wyłaniana jest na określony czas w drodze wyboru przez ogół obywateli (suwerenem politycznym w republice jest cały naród) lub przez specjalne kolegium wyborcze.Demokracja liberalna (demokracja konstytucyjna) – rodzaj demokracji przedstawicielskiej realizujący założenia liberalizmu. Charakteryzuje się wolnymi i uczciwymi wyborami oraz pluralizmem politycznym. Jest utożsamiana z demokracją parlamentarną. Brzmi to jakoś podobnie, czyż nie? I w republice, i w liberalnej demokracji władza pochodzi z wyborów. To, czy w grę wchodzi wybór ogółu obywateli, czy specjalne kolegium wyborcze, wydawać się może kwestią drugorzędną. Wszak owo „kolegium wyborcze” też jest wybierane. A podkreślone w charakterystyce liberalnej demokracji takie cechy wyborów jak ich uczciwe przeprowadzenie w warunkach wolności wyboru wydają się równie ważne w przypadku republiki. Demokracja liberalna realizuje założenia liberalizmu – no cóż, liberalizm jest jedną z form społecznych, która w swych postulatach obiecuje poszerzenie i ugruntowanie wolności obywateli. Ale – przekonywał już w XIX wielu Alexis de Tocqueville: wolność jest możliwa tylko w warunkach ładu społecznego.

III

A jak to wygląda w praktyce? Na przykład w USA? W filmie „Rise and Fall of the Spartans” (History Channel. Com.) Profesor Stewart Flory opowiada o jednym z autorów Deklaracji niepodległości Stanów Zjednoczonych – „Thomas Jefferson powiedział, że więcej nauczył go Tukidydes niż gazety”. Tukidydes pisał o tym, jak w wojnie peloponeskiej przegrali radykalni demokraci z Aten. I tak, pod koniec XVIII wieku, po zwycięstwie rewolucji amerykańskiej, to oligarchiczna Sparta zainspirowała tych, którzy pragnęli zbudować stabilny rząd. Jefferson i inni autorzy konstytucji wzorowali się na Sparcie – nie na Atenach. Bo demokracja wyrodnieje bez domieszki arystokracji.

Wojciech Karpiński swoją „Prywatną historię wolności” rozpoczyna od dwóch szkiców zatytułowanych lakonicznie – „Sparta i Ateny”. Kiedy czytano tę książkę jeszcze w latach osiemdziesiątych, nikt nie miał wątpliwości, iż „Sparta” to Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich, a „Ateny” to Zachód, z kierowniczą rolą Stanów Zjednoczonych. Wiele przemawiało za takimi właśnie odniesieniami. Sparta – społeczeństwo zamknięte, oparte na kaście wojowników, mocarstwo lądowe, wykorzystujące podbitą Messenię, której mieszkańcy pracować mieli niewolniczo dla wielkości Lacedemonu. I Ateny mocarstwo morskie, a przede wszystkim – społeczeństwo otwarte, jakżesz w swych ideałach atrakcyjne. Ach, przypomnijmy raz jeszcze Peryklesa: „Nasz ustrój polityczny nie jest naśladownictwem obcych praw, a my sami raczej jesteśmy wzorem dla innych niż inni dla nas. Nazywa się ten ustrój demokracją, ponieważ opiera się na większości obywateli, a nie na mniejszości. W sporach prywatnych każdy obywatel jest równy w obliczu prawa; jeśli zaś chodzi o znaczenie, to jednostkę ceni się nie ze względu na jej przynależność do pewnej grupy, lecz ze względu na talent osobisty, jakim się wyróżnia; nikomu też, kto jest zdolny służyć ojczyźnie, ubóstwo albo nieznane pochodzenie nie przeszkadza w osiągnięciu zaszczytów. W naszym życiu państwowym kierujemy się zasadą wolności...”.

Ateny w V wieku p.n.e. – ich „złoty wiek”, filozofowie: Sokrates i Platon, dramaturdzy: Sofokles, Eurypides, komediopisarz Arystofanes, historycy Herodot i Tukidydes. Świątynie na Akropolu... A Sparta? Pisał Tukidydes: „Jeśliby (...) miasto Lacedemończyków opustoszało, a pozostały tylko świątynie i fundamenty budowli, to – jak sądzę – po upływie dłuższego czasu nikt z potomnych nie chciałby uwierzyć, że potęga Lacedemończyków była tak wielka, za jaką uchodzi; a przecież mają oni w swym posiadaniu dwie piąte Peloponezu oraz hegemonię nad całym półwyspem i nad licznymi sprzymierzeńcami; jednak przez to, że miasto nie jest zwarcie zabudowane, że nie posiada okazałych świątyń i budowli, lecz według dawnego helleńskiego zwyczaju jest założone na sposób wsi, może komuś wydawać się słabsze. Jeśliby zaś to samo spotkało Ateny – to z ich zewnętrznego wyglądu można by było wnioskować, że potęga Ateńczyków była dwukrotnie większa niż w rzeczywistości”. Wspaniale jest dzisiaj zwiedzać zabytki greckie, a w Atenach znaleźć ich można najwięcej. Niemniej w całej Grecji kupić można koszulki z napisem „This is Spartan” i wizerunkiem Leonidasa. Tyle o zabytkach z kamienia i symbolach. Sparcie niepotrzebne były mury, murami Sparty były tarcze jej hoplitów.

Jesteśmy „na chwilę” przed wyborami prezydenckimi w Stanach Zjednoczonych – ich wynikami, nie bez powodu – interesuje się cały świat. Kamala Harris czy Donald Trump? Ale, ale – czy USA to republika, czy liberalna demokracja? A może pytanie takie to w przypadku dzisiejszych Stanów Zjednoczonych fałszywa alternatywa?

Powrót do przeglądu