100 lat temu zmarł Stefan Żeromski | 21.11.2025
100 lat temu – 20 listopada
1925 roku – zmarł Stefan Żeromski, jeden z ostatnich polskich pisarzy, który
pełnił rolę autorytetu moralnego polskiej inteligencji, autor „Ludzi
bezdomnych”, „Popiołów”, „Przedwiośnia”. Już w młodości pisał w dzienniku:
„moim sumieniem jest Ojczyzna”.
Ten tekst przeczytasz za 3 min. 15 s
Stefan Żeromski, fotografia portretowa. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe
Sejm ustanowił rok 2025
Rokiem Żeromskiego. W uchwale przypomniano, że był on „jednym z
najwybitniejszych polskich pisarzy, duchowym autorytetem polskiej inteligencji,
autorem opowiadań, powieści, dramatów i reportaży, które ukształtowały narodowe
myślenie wielu pokoleń Polaków. Był twórcą przekonanym o doniosłej funkcji
literatury, wierzył bowiem w szczególne posłannictwo pisarza i w jego
odpowiedzialność za kształtowanie losu narodu i Ojczyzny.
Stefan Żeromski urodził się
14 października 1864 w Strawczynie. Jego ojciec, podupadły szlachcic,
dzierżawił folwarki w Kieleckiem, Stefan spędził dzieciństwo w jednym z nich, w
Ciekotach w Górach Świętokrzyskich. Rodzice wcześnie umarli, on sam biedował,
nabawił się gruźlicy, którą leczył całe życie. Gdy uczęszczał do kieleckiego
gimnazjum, utrzymywał się z korepetycji. Edukację przerwał z braku pieniędzy i
wyjechał do Warszawy, gdzie dwa lata studiował w Wyższej Szkole Weterynaryjnej,
która nie wymagała matury. Od 1888 zatrudniał się jako guwerner szlacheckich
dzieci. W 1890 objął posadę w Nałęczowie, modnym uzdrowisku, do którego
zjeżdżali znani pisarze i dziennikarze (Nałęczów był pierwowzorem Cisów, które
opisał później w „Ludziach bezdomnych”).
Ożenił się z Oktawią
Rodkiewiczową, mieli syna Adama, który zmarł na gruźlicę w młodym wieku. W
latach 1892-97 Żeromski pracował jako zastępca bibliotekarza w Muzeum Narodowym
Polskim, założonym przez Władysława Platera w Rapperswilu. Muzeum gromadziło zbiory
dotyczące dziejów polskiej emigracji po powstaniu listopadowym i styczniowym.
Wiedzę zaczerpniętą z tych zbiorów Żeromski wykorzystywał w swoim pisarstwie.
Gdy wrócił do Warszawy w latach 1897-1903 pracował w Bibliotece Ordynacji
Zamoyskich.
Pisać zaczął w gimnazjum. W 1895 roku wydał dwa
zbiory opowiadań m.in. „Rozdziobią nas kruki, wrony...”. Nowele spotkały się z
żywą reakcją czytelników i krytyki. Od tej pory niemal każda następna książka
Żeromskiego była wydarzeniem literackim. Publiczność doceniła wrażliwość
społeczną i moralną w tych tomach, pozbawioną jednak pozytywistycznego
dydaktyzmu, a także subtelność psychologiczną w kreacjach postaci. W 1899 roku
ukazała się powieść „Ludzie bezdomni” i wywołała burzę.
W listopadzie 1925 roku pisarz był już bardzo chory, jego stan lekarze określali jako beznadziejny. Po przyjęciu kolejnego, sprowadzonego z zagranicy lekarstwa, choremu poprawiło się. Monika Żeromska, córka pisarza wspomina, że 19 listopada 1925 r. po obiedzie odwiedził ojca Antoni Słonimski. Wpadł też Julian Tuwim z bukietem róż ciesząc się z powrotu pisarza do zdrowia. Następnego dnia Żeromski już nie żył. Jego śmierć wywołała żałobę narodową, pogrzeb był wielką manifestacją. Wielu wybitnych pisarzy poświęciło mu utwory pożegnalne. Jego grób znajduje się na cmentarzu ewangelicko-reformowanym.
Pogrzeb pisarza stał się wielką manifestacją narodową. Na żądanie mieszkańców stolicy, skrócono tego dnia czas pracy. Stefan Żeromski pochowany został 23 listopada 1925 r. na Cmentarzu Ewangelicko-Reformowanym w Warszawie.