„Żeby innych zapalić, trzeba samemu płonąć”
Najbardziej znane, za sprawą mediów, są epitafia z grobów sławnych osób. Na grobie prof. Zbigniewa Religi widnieje napis „Żeby innych zapalić, trzeba samemu płonąć”, u Mai Berezowskiej – „Radość życia sławiła sztuką swoją”, pierwszy dowódca jednostki wojskowej GROM Sławomir Petelicki został uczczony napisem „Siła i honor”, Kamila Skolimowska, mistrzyni olimpijska w rzucie młotem – „Odchodzimy wtedy, kiedy lepsi już nie możemy być”. Grób Marka Kotańskiego, twórcy Monaru opatrzono napisem – „Tu leży człowiek, który pomagał”, Adama Hanuszkiewicza – „Umarł Hanuszkiewicz, nudno będzie w teatrze”, Jana Kiepury – „Gdy człowiek umiera nie pozostaje po nim na tej ziemi nic oprócz dobra, które uczynił innym”, Czesława Niemena – „Nie żal nic, żal tak wiele”, Ireny Jarockiej – „Śpiewając miłuje”.


Historia epitafiów jest bardzo stara. Pierwsze znane sentencje nagrobne pojawiły się w starożytnej Grecji. Sławiły one męstwo oraz ducha walki poległych wojowników. Miały formę dwuwersowych strof. W kolejnych latach na pomnikach zmarłych, przeważnie ludzi bogatych, pojawiały się krótkie i zwięzłe utwory literackie, które w sposób uroczysty wychwalały i uwypuklały szlachetne cechy zmarłego.
W antycznym Rzymie cmentarze znajdowały się poza murami miast, przy głównych drogach. Napisy upamiętniające zmarłych na pomnikach i nagrobkach miały trafiać do rodziny i przyjaciół, ale także do przechodzących obok, obcych ludzi.
Sentencje nagrobne były popularne również i w chrześcijańskiej Europie, gdzie przyjęło się umieszczać na grobach cytaty z Biblii. W średniowieczu najczęściej pojawiały się epitafia tradycyjne, nawiązujące do formuły „Memento Mori”. W okresie renesansu i poprzez kolejne epoki forma epitafiów rozszerzała się literacko i językowo.

Walczący za słuszną sprawę
Najstarsze w Polsce epitafium zostało odkryte w 1959 r. w archikatedrze gnieźnieńskiej na płycie nagrobnej. Wiersz składa się z czterech wersów, częściowo nieczytelnych z powodu spękań na płycie. Historycy datują ten tekst na pierwsze lata XI w.

W okresach zaborów epitafia bywały zawoalowanymi przekazami historycznymi. Nie można było napisać „powstaniec” (listopadowy, styczniowy) czy „walczył za wolność ojczyzny”, pisano więc na nagrobkach „walczył za słuszną sprawę”. W latach PRL, gdy cenzura i służby z nią związane były czułe na niepoprawne politycznie epitafia, starano się to obchodzić. Gdy powstawał symboliczny grób ofiary zbrodni katyńskiej umieszczano na nim sentencję „Zmarł na wschodzie”. To stwierdzenie połączone z datą z wiosny 1940 r. było czytelnym przekazem dla większości osób. Innym przykładem była sentencja „Zmarł w Iranie w 1942 r.”. Większość osób wiedziała, że chodzi o osobę ewakuowaną ze Związku Radzieckiego z armią gen. Andersa.

Bóg jej przyłożył wieczny stempel...
– Pisarka Wanda Chotomska, która na początku lat 50. zaczęła pracować w redakcji „Świata Młodych”, opowiada nam, że tak jak były sezony na limeryki, grę półsłówek czy układanie bajeczek, tak był sezon i na epitafia. W jej redakcji pewnej wiosny, a może lata, nastał prawdziwy szał układania napisów nagrobnych – napisały Anna Bikont i Joanna Szczęsna w książce „Epitafia, czyli uroki roztaczane przez niektóre zwłoki” (1998). – Krystyna Garwolińska, Miron Białoszewski i ja, wszyscy z działu literackiego, stworzyliśmy, na wzór i podobieństwo trójek murarskich, coś na kształt trójki rymarskiej. I w ciągu kilku miesięcy zrymowaliśmy nagrobki dla kilkudziesięciu osób: koleżanek i kolegów z pracy, a też dla dziennikarzy z redakcji „Pokolenia” i „Nowej Wsi” mieszczących się po sąsiedzku, w tym samym baraku na ulicy Dworkowej – wspominała Chotomska w książce Anny Bikont i Joanny Szczęsnej.


– Niektórym denatom, zwłaszcza przełożonym, a też osobnikom pozbawionym poczucia humoru, na wszelki wypadek nie pokazywano ich epitafiów. Ale niektórzy nie mieli wyjścia – musieli się śmiać. Jak Krystyna Garwolińska, która po wyjściu za mąż za swego redakcyjnego kolegę (i zwierzchnika zresztą) Leszka Błaszczyka. Białoszewski był świadkiem na ich ślubie, taki oto dostała prezencik: „Teraz ją kryje grobu płaszczyk, tak jak za życia krył ją Błaszczyk”. Wiele stworzonych wówczas epitafiów wymaga dziś przypisów, ale za to kiedy już wiadomo, o co chodzi, pełnym blaskiem lśni ich uroda. Prawda, że przyda się informacja, iż do bohaterki tego nagrobka chodziło się po pieczątki na dokumentach – „Tutaj spoczywa Maria Rempel, Bóg jej przyłożył wieczny stempel” – pisały autorki książki.