„Arabeski” – zbiór miniatur, których bohaterowie żyją w cieniu wojny – to kolejna po m.in. „Internacie”, „W mieście wojna” i „Anarchy in the UKR”, książka ukraińskiego pisarza, poety i aktywisty, laureata Literackiej Nagrody Europy Środkowej Angelus, Austriackiej Nagrody Państwowej za Literaturę Europejską, Nagrody „Mosty Berlina”, Nagrody im. Josepha Conrada i Nagrody im. Hannah Arendt. Serhij Żadan otrzymał także tytuł „Człowieka roku” przyznawany przez „Gazetę Wyborczą”, Nagrodę Forum Współpracy i Dialogu Polska – Litwa, Pokojową Nagrodę Księgarzy Niemieckich, został odznaczony medalem „Lublin Bohaterom”, otrzymał także tytuł profesora honorowego na Wolnym Uniwersytecie Ukraińskim w Monachium. W czerwcu 2024 r. pisarz wstąpił do Gwardii Narodowej Ukrainy.


Zebrane w „Arabeskach” opowiadania – czytamy w opisie książki na stronie internetowej wydawnictwa Czarne – „zabierają nas poza linię frontu, w miejsca, gdzie wciąż toczy się życie: życie pomiędzy, na chwilę, życie zamiast, życie jak gdyby. Życie w pośpiechu, bo zaraz trzeba wracać tam, gdzie się umiera. I nie wiadomo już, co boli bardziej – czy strach, czy śmierć, czy te krzyczące ptaki i długa, bezkresna wiosna”.

Czy da się żyć obok wojny? Takie określenie często pojawia się w opisie życiowej sytuacji, w jakiej się znaleźli bohaterowie pańskiej książki.
– Żyć da się wszędzie, można przyzwyczaić się do wszystkiego. Człowiek jest istotą zdolną jakoś radzić sobie wszędzie, gdzie są warunki pozwalające mu przetrwać. Gdy dziś oglądamy filmy o II wojnie światowej, gdy czytamy o niej książki, widzimy, że ludzie starali się wieść życie nawet w obozach koncentracyjnych. Wydaje się po prostu nie do wyobrażenia, że można żyć w taki sposób, w takim miejscu. A jednak. Dziś nasi obywatele, którzy byli jeńcami więzionymi w rosyjskich obozach, wracają i opowiadają o okropnych warunkach, w jakich przyszło im żyć. Taka jest nasza dzisiejsza rzeczywistość.
Znam jedną dziewczynę, Walerię Subotinę. Jest wojskową, była w Mariupolu, była w Azowstalu. Została wzięta do niewoli, a kiedy wróciła, napisała książkę. Opisała swoje przeżycia. Kiedy wypadały komuś urodziny – pisała – wszyscy jeńcy oddawali część swojego przydziału żywności, żeby solenizant miał jej nieco więcej. Człowiek nawet w piekle może zachować się jak człowiek. Życie w warunkach wojny jest szczególnie trudne ponieważ człowiek w każdej chwili stanowi cel, jego życie jest nieustannie zagrożone. Stara się jednak nie żyć strachem, skupiać siły na wierze w to, że uda się przetrwać.


Niektóre z pańskich opowiadań mogłyby się dziać choćby w czasie II wojny światowej, sprawiają wrażenie „wyjętych” z określonego czasu i miejsca.
– Zgadzam się. Gdy dziś czytamy na nowo klasyczne dzieła literatury, które opisują pierwszą czy drugą wojnę światową i porównamy to ze współczesnością, tym, co dzieje się w Ukrainie, człowiek łapie się ze zdziwienia za głowę, jak bardzo to podobne do siebie opowieści. Literatura wielu rzeczy, wielu zdarzeń nie jest w stanie wytłumaczyć, pozostają dla nas niezrozumiałe. Inne jednak rozumiemy w lot. Pamiętam taką sytuację: wiosną 2022 r., w okolicach Charkowa stało rosyjskie wojsko, miasto było niemal opustoszałe, ale otwarta była jedna czy dwie kawiarnie. Żołnierze wpadali do miasta, wpadali do tych kawiarni, pili kawę, nie odkładając broni. I od razu ruszali z powrotem na swoje pozycje. Scena jak z powieści Hemingwaya, który pisał o żołnierzach w Madrycie i Barcelonie, w czasie wojny domowej w Hiszpanii, jak jadą przez miasto tramwajami.

Czy to, że potrafimy się do wszystkiego przyzwyczaić, to nasza siła czy słabość?
– Myślę, że to z jednej strony oznaka siły, z drugiej – traumy. Świadczy to o sile, gdy ludzie decydują się nie uciekać, zostać w swoich miastach i domach, chcą pracować, jakoś wzmacniać obronę, być pożyteczni. Nieustanne przebywanie w strefie działań wojennych, gdzie człowiek wciąż jest zagrożony, przytępia odruchy, instynkt samozachowawczy. Przestaje się dbać o własne bezpieczeństwo. Rosjanie zabijają bardzo wielu cywili, szczególnie tych, którzy po prostu chodzą ulicami. To, co się dzieje jest potworne – szczególnie w obwodzie donieckim, gdzie Rosjanie obserwują ulice i ostrzeliwują ludzi z dronów. Ludzie przestają zwracać uwagę na zagrożenie, popadają w obojętność, inercję. Wspomnienie wojny będzie się odzywało przez całe lata.


Czy z biegiem czasu i kolejnymi książkami zmienił się pański sposób pisania o wojnie? Wydaje się bardziej oszczędny, choć nie surowy.
– Oczywiście, język się zmienił. Są bowiem wydarzenia, które wydają się po prostu niedorzeczne, nie dające się zwyczajnie wytłumaczyć. Pewne słowa, określony rodzaj języka przestały przystawać. Rzeczywistość stała się prostsza i język też się uprościł. Nie znaczy to, że stał się bardziej prymitywny, ale bardziej przejrzysty. Tam, gdzie kiedyś potrzebowaliśmy dziesięciu słów, dziś wystarczą trzy.Nigdy nie traktowałem wojny jako materiału literackiego, uważam, że to nieetyczne. Uważam też jednak, że powinno się o wojnie pisać po to, byśmy nie zapomnieli, co się stało. To ważne świadectwo także teraz, można to uznać za część polityki, specyficzną dyplomację, bo opowiadamy o wojnie i w ten sposób usiłujemy się obronić. Nie da się jednak ukryć, że te postacie, obrazy, fabuły... Nie dałoby się tego po prostu wymyślić. Mścisław Czernow, zdobywca Oscara za film dokumentalny „20 dni w Mariupolu”, odbierając nagrodę, powiedział, że wolałby jej nie otrzymać, bo to film, który świadczy o rzeczach okropnych. Ten film jednak powstać musiał, by być świadectwem. Lepiej by było, jakby tej literatury też nie było. Ale te rzeczy się dzieją naprawdę i trzeba je rejestrować, zapisywać.

W jakich okolicznościach powstawały „Arabeski”?
– Napisałem książkę jeszcze zanim zaciągnąłem się do wojska i bardzo chciałem zdążyć ją skończyć przed mobilizacją. Te historie miały miejsce w 2022 i 2023 roku. Większości z nich sam byłem świadkiem albo usłyszałem je od znajomych, w większości naprawdę się wydarzyły. Tytuł oznacza ornament, ozdobne obramowanie. „Arabeski” to także tytuł bardzo ważnej w historii ukraińskiej literatury książki, napisanej ponad sto lat temu przez Mykołę Chwylowego. Był ważną postacią ukraińskiej kultury początku XX wieku, pisał ją po przeżyciu swoich wojen – pierwszej wojny światowej i wojnie ukraińsko-rosyjskiej 1920 r. Ważne dla mnie było, by nakreślić paralele między tymi książkami i pokazać, jak rymują się historycznie. Moje „Arabeski” to pewnego rodzaju parafraza.

Jak wygląda pańska codzienność w Charkowie?
– Pracuję na stanowisku odpowiedzialnym za komunikację, prowadzę spotkania z wojskowymi, każdego dnia wsiadam do samochodu, jadę do siedziby głównej i organizuję. Czasem przygotowujemy też koncerty, występujemy dla żołnierzy. Pracujemy także z dziećmi naszych towarzyszy z brygady, organizujemy dla nich obozy letnie, zajmujemy się weteranami, prowadzimy akcje pomocowe i edukacyjne. To także część moich obowiązków. Wymyśliłem też stację radiową Chartia, którą stworzyliśmy w naszej brygadzie. To pierwsze radio wojskowe.

Z jednej strony wojna obnaża słabość sztuki, która pozostaje wobec niej bezradna. Z drugiej, czy przypadkiem jednak nie podkreśla tego, jak jest istotna? Mówił pan o konieczności dawania świadectwa, konieczności pamięci.
– Chciałbym mówić w ogóle o wadze kultury. Niektórym wydaje się, że kultura to jest to samo, co rozrywka. Ja jednak obserwuję ludzi, którzy przychodzą na wydarzenia kulturalne i dla nich jest to przestrzeń, która nadaje życiu wartości. Może to nawet dziwne, że nastąpił taki wybuch kultury i aktywności kulturalnej, ludzie chcą chodzić do kina, na wystawy, spektakle teatralne, festiwale literackie i koncerty. Potrzebują tego. Przed pełnoskalową wojną tak nie było.