Publikacja autorstwa Sylwii Grudzień, dziennikarki „Zwrotu” i pracownicy Muzeum Historycznego w Bielsku-Białej, jest zarazem katalogiem wystawy „Z Archiwum Z. Pamiątki rodzinne Polaków z Zaolzia”, którą przygotowały Muzeum Mazowieckie w Płocku i Muzeum Historyczne w Bielsku-Białej. Grudzień zwraca w nim uwagę, że Polacy z Zaolzia to unikatowa w skali Europy autochtoniczna mniejszość narodowa, której historia jest wciąż mało obecna w zbiorowej świadomości Polaków. 

– Pomimo znaczącego wkładu tej społeczności w zachowanie języka polskiego, kultury i tożsamości narodowej na terenie dzisiejszej Republiki Czeskiej, temat Zaolzia nadal pozostaje na marginesie polskich podręczników historii, debaty publicznej i narracji muzealnych – zauważa autorka.

Dlatego właśnie w odpowiedzi na tę lukę Muzeum Mazowieckie w Płocku i Muzeum Historyczne w Bielsku-Białej podjęły wspólną inicjatywę, której przybliżenie jest tej społeczności. Wystawa z „Archiwum Z. Pamiątki rodzinne Polaków z Zaolzia” powstała w sposób nietypowy, jak na muzealne instytucje. Punktem wyjścia były bowiem teksty Sylwii Grudzień, jakie pojawiały się na łamach miesięcznika „Zwrot”, a rubryka „Pamiątka Rodzinna” stała się inspiracją. Dzięki reportażom, rozmowom i kontaktom z mieszkańcami regionu udało się stworzyć unikalną kolekcję rodzinnych pamiątek i związanych z nimi wspomnień, które tworzą opowieść o polskim dziedzictwie Zaolzia.

Zawarte w książce historie spisane i opublikowane w miesięczniku „Zwrot” zostały na potrzeby katalogu podane redakcji, a inne – jak np. rozmowy – wymagały opracowania od nowa. Czytając teksty znajdziemy wiele wypowiedzi w pierwotnym brzmieniu, także w gwarze cieszyńskiej.

Integralną częścią projektu jest cykl fotografii Grzegorza Piaskowskiego przedstawiający portrety bohaterów wystawy. Zdjęcia zostały wykonane głównie w zaolziańskich domach, co nadaje im dodatkowe osobisty charakter.

Wystawę można właśnie oglądać w Płocku, gdzie potrwa do stycznia 2026 roku. Następnie zostanie zaprezentowana w Muzeum Historycznym Bielsku-Białej – od marca do maja 2026 roku. Jeśli ktoś mnie zdąży kupić albumu teraz, będzie mógł to zrobić przy okazji bielskiej wystawy. Bohaterowie ekspozycji, którzy udostępniły swoje pamiątki, nie muszą kupować albumu, bowiem ten zostanie im bezpłatnie dostarczony do ich domów.  

Sylwia Grudzień przyznaje, że obecnie Polacy na Zaolziu nie mają żadnej instytucji muzealnej, która umożliwiłaby wystawianie rodzinnych pamiątek w warunkach zapewniających nie tylko ich materialnym ochronę, ale i zachowanie kontekstu tożsamościowego. Pewną rolę pełnią izby regionalne działające przy kołach PZKO i Ośrodek Dokumentacyjny Kongresu Polaków w RC. – Mamy nadzieję, że wystawa i towarzyszący jej katalog przyczynią się do lepszego poznania losów Polaków z Zaolzia, społeczności, która mimo różnych przeciwności potrafiła zachować własną tożsamość i przekazać ją kolejnym pokoleniom – podkreśla Sylwia Grudzień.